روش تحقیق کیفی داده‌بنیاد (Grounded Theory) یکی از رویکردهای رایج در پژوهش‌های کیفی است که برای تولید نظریه‌ای نو از دل داده‌ها استفاده می‌شود. این روش به پژوهشگر اجازه می‌دهد تا از طریق تحلیل نظام‌مند داده‌های تجربی و بدون تکیه بر چارچوب‌های نظری از پیش تعیین‌شده، به کشف الگوها و روابط بپردازد. در ادامه، مراحل، اصول و ویژگی‌های این روش تشریح می‌شود:

ویژگی‌های روش تحقیق داده‌بنیاد
1. تولید نظریه از داده‌ها:
– برخلاف تحقیقات مبتنی بر فرضیات از پیش تعیین‌شده، در این روش نظریه از تحلیل داده‌های خام استخراج می‌شود.
2. رویکرد استقرایی:
– به جای تأیید یا رد فرضیه، بر کشف و توسعه نظریه تمرکز دارد.
3. انعطاف‌پذیری:
– مراحل تحقیق ممکن است به صورت موازی یا در پاسخ به داده‌های جدید تغییر کنند.
4. تحلیل مداوم:
– جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها به طور همزمان انجام می‌شود.

مراحل تحقیق داده‌بنیاد
تحقیق داده‌بنیاد معمولاً در سه مرحله اصلی انجام می‌شود:

1. کدگذاری (Coding)
– کدگذاری باز (Open Coding):
– داده‌ها به اجزای کوچک‌تر تقسیم می‌شوند و مفاهیم اولیه از دل داده‌ها استخراج می‌شوند.
– هدف: شناسایی موضوعات و مفاهیم کلیدی.
– کدگذاری محوری (Axial Coding):
– مفاهیم به هم مرتبط می‌شوند و دسته‌بندی‌های اصلی و فرعی شکل می‌گیرند.
– هدف: درک روابط میان مفاهیم.
– کدگذاری انتخابی (Selective Coding):
– یک مقوله مرکزی انتخاب می‌شود که نظریه حول آن ساخته می‌شود.
– هدف: تلفیق همه مفاهیم و دسته‌ها برای شکل‌گیری نظریه.

2. نمونه‌گیری نظری (Theoretical Sampling)
– در این مرحله، داده‌ها به صورت مداوم جمع‌آوری می‌شوند تا نظریه شکل‌گرفته کامل‌تر شود.
– نمونه‌ها بر اساس نیاز نظری تحقیق انتخاب می‌شوند، نه به صورت تصادفی یا نماینده.

3. اشباع نظری (Theoretical Saturation)
– فرآیند جمع‌آوری داده‌ها تا جایی ادامه می‌یابد که دیگر مفهوم جدیدی به دست نیاید و همه روابط مشخص شوند.

اصول روش تحقیق داده‌بنیاد
1. خنثی بودن پژوهشگر:
– پژوهشگر باید بدون پیش‌فرض به داده‌ها نگاه کند.
2. تعامل مداوم با داده‌ها:
– جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل به صورت تعاملی و همزمان انجام می‌شود.
3. مقایسه مستمر:
– داده‌ها به طور مداوم با یکدیگر مقایسه می‌شوند تا الگوها و روابط شناسایی شوند.

مزایا و معایب روش داده‌بنیاد
مزایا:
– امکان تولید نظریه‌های نو و کاربردی.
– انعطاف‌پذیری در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها.
– مناسب برای موضوعات جدید یا کم‌تحقیق‌شده.

معایب:
– نیاز به زمان و منابع زیاد.
– پیچیدگی در تحلیل داده‌ها.
– وابستگی زیاد به مهارت پژوهشگر.

کاربردهای روش داده‌بنیاد
– علوم اجتماعی و انسانی: بررسی رفتارها و تعاملات اجتماعی.
– مدیریت و سازمان: کشف الگوهای سازمانی و مدیریتی.
– آموزش: تحلیل تجربیات و دیدگاه‌های یادگیرندگان.
– سلامت: شناسایی الگوهای تجربه بیمار یا ارائه‌دهنده خدمات درمانی.

نتیجه‌گیری
روش تحقیق داده‌بنیاد ابزاری قدرتمند برای کشف نظریه‌های جدید از دل داده‌های واقعی است. این روش با رویکردی استقرایی و ساختاریافته، پژوهشگر را قادر می‌سازد تا به طور عمیق به درک پدیده‌های پیچیده بپردازد. با این حال، موفقیت در این روش نیازمند مهارت در تحلیل داده‌ها و مدیریت فرآیند پژوهش است.